[Myanmar Version] 
မြန်မာ့ရိုးရာမုန့်ပဲသရေစာများအနက် ‘ကောက်လှိုင်းတီ’ ဟု လူသိများသည့် ‘ကောက်လန်းတီ’မုန့်သည် ၎င်း၏ ထူးခြားသော အရောင်အဆင်းနှင့် အနံ့အရသာကြောင့်သာမက အခါရာသီအလိုက်သာ ရှားတောင့်ရှားပါး ပြုလုပ်စားသုံးနိုင်ခြင်းကြောင့် ထင်ရှားသည့် ရိုးရာမုန့်တစ်မျိုး ဖြစ်သည်။ သို့သော် ထိုမုန့်ကိုပြုလုပ်ရာတွင် အဓိကပါဝင်ရသည့် ကောက်လန်းတီပန်း၏ မွန်ဘာသာစကား မူလဝေါဟာရရင်းမြစ်နှင့် အခြားစိတ်ဝင်စားဖွယ် ဆက်စပ်အကြောင်းအရာများကိုမူ များစွာ စူးစမ်းလေ့လာမိခြင်း မရှိကြပါချေ။
ဝါဆိုလတွင် မုန့်ဖက်ထုပ်၊ သီတင်းကျွတ်လတွင် မုန့်ဆန်း၊ တပို့တွဲလတွင် ထမနဲ အစရှိသည်ဖြင့် အချိန်အခါရာသီကိုလိုက်၍ ပြုလုပ်စားသုံးလေ့ရှိကြသည့် မွန်တိုင်းရင်းသားတို့၏ ရိုးရာမုန့်ပဲသရေစာအမျိုးမျိုးကို လူအများ အမှတ်ထင်ထင် အကျွမ်းတဝင်ရှိကြပြီး ဖြစ်ပါလိမ့်မည်။ ယင်းတို့အနက် မုတ်သုံမိုးဖြိုင်ဖြိုင်ကျသည့် ဝါခေါင်လမျိုးတွင် လယ်ကန်သင်းရိုးများ၌ ဖူးပွင့်လေ့ရှိသော ကောက်လန်းတီပန်းကလေးများကို ခူးဆွတ်၍ ပြုလုပ်ကြသည့် ကောက်လန်းတီမုန့်မှာ အရောင်အဆင်းအားဖြင့်လည်းကောင်း၊ အနံ့အရသာအားဖြင့်လည်းကောင်း တစ်မျိုးတစ်ဘာသာ ထူးခြားသည့် ဝိသေသသဘောကိုဆောင်သည်ဟုဆိုရမည် ဖြစ်သည်။ ကောက်လန်းတီမုန့်ကို အနည်းနှင့် အများဆိုသလို မြည်းစမ်းကြည့်ကြဖူးမည်ဖြစ်သော်လည်း ကောက်လန်းတီပင်နှင့် ကောက်လန်းတီပန်းကိုမူ ကိုယ်တိုင်ကိုယ်ကျ မြင်ဖူးတွေ့ဖူးသူနည်းပါးနိုင်ပါသည်။
‘ကောက်လှိုင်းတီ’ ဟူ၍ လူသိများခေါ်ဝေါ်ကြသော်လည်း မြန်မာဘာသာစကားအရ ၎င်း၏ အမည်နာမ သတ်ပုံအမှန်မှာ ‘ကောက်လန်းတီ’ ဖြစ်သည်။ မြန်မာစာအဖွဲ့မှ ထုတ်ဝေသည့် မြန်မာစာလုံးပေါင်းသတ်ပုံကျမ်း (၂၀၁၉) တွင် “ကောက်လန်းတီပင်” ဟုဖော်ပြထားသကဲ့သို့ ခရီးဆောင်မြန်မာအဘိဓာန် (၁၉၉၉) တွင်လည်း “ကောက်လန်းတီ၊ န (နာမ်) - လယ်ကန်သင်းပေါ်တွင် ပေါက်သော ခရမ်းရောင်အပွင့်ပွင့်သော အပင်ငယ်” ဟု ဖွင့်ဆို ပြထားပါသည်။ ရိုးတံရှည်နှင့် ခရမ်းပြာရောင် ကောက်လန်းတီပန်းကလေးများသည် မိုးဦးကျကာလများတွင် မပွင့်တတ်။ မိုးကြီးမိုးကောင်းသည့် မိုးလယ်ကာလ ဝါခေါင်လခန့်မှသာ ပွင့်တတ်ကြပြီး တစ်ဖန် မိုးသားပြန်လည်နည်းပါးသွားသည့် တော်သလင်းလထိလည်း မခံတတ်ကြပြန်ချေ။ ကောက်လန်းတီပင်များသည် လယ်ကန်သင်းရိုးများ၌ ပေါက်ရောက်သည်ဟု အများသိရှိကြသော်လည်း ရွာပြင်တောစပ်ခြံစပ်များ၊ သစ်ဆွေးမြေဆွေးများရှိရာနှင့် စမ်းပေါက်များနံဘေးတွင်လည်း အနှံ့အပြား ပေါက်ရောက်တတ်ကြောင်း တွေ့ရသည်။
မြေသို့ ခပ်ငိုက်ငိုက်အနေအထားဖြင့် ပွင့်တတ်သည့် ကောက်လန်းတီပန်း
ကောက်လန်းတီ၏ မူလဝေါဟာရရင်းမြစ်မှာ မွန်ဘာသာစကား ‘ကဴလံင်တိ’ ဖြစ်သည်။ မြန်မာဘာသာ၊ မွန်ဘာသာ အဘိဓာန်အစောင်စောင်တို့တွင်လည်း ထိုဝေါဟာရကို ‘ကဴလံင်တိ’ (သို့မဟုတ်) ‘ပ္ကဴလင်တိ’ ဟူ၍ ဖော်ပြကြသည်။ သို့ရာတွင် ဝေါဟာရ၏ သက်ရောက်အဓိပ္ပာယ်ကို ဖွင့်ဆိုရာ၌ မတူကွဲပြားမှုများရှိနေပြီး လွန်စွာ စိတ်ဝင်စားဖွယ် ကောင်းသည်။ ပထမအဆိုမှာ ‘ကဴလံင်တိ’ (ကဴ/ ပ္ကဴ - ပန်း + လံင် - ထပ်လောင်းသည် + တိ - မြေကြီး) ဖြစ်ပြီး ‘မြေကိုထပ်လောင်း တန်ဆာဆင်သည့်ပန်း’ ဟူသောအနက်ဖြင့် ဖွင့်ဆိုခြင်းဖြစ်သည်။ ဒုတိယအဆိုမှာ ‘ပ္ကဴလင်တိ’ (ပ္ကဴ - ပန်း + လင် - အရည်ပျော်သည် + တိ - မြေကြီး) ဖြစ်ကာ ‘လယ်ကန်သင်းတွင် ပေါက်ရောက်ဖူးပွင့်ပြီး ယင်းမြေ တွင်သာ ပျော်ကျပျက်စီးသွားသည့်ပန်း’ ဟူ၍ ယူဆခြင်းဖြစ်သည်။ ယင်းအဆိုနှစ်ရပ်စလုံးသည် ‘ကဴလံင်တိ’ နှင့် ‘ပ္ကဴလင်တိ’ ဟူသော ဝေါဟာရများအပေါ် ခေတ်မွန်ဘာသာစကားအတိုင်း တိုက်ရိုက်လုံးကောက် ဘာသာပြန်ထားသည့် အဆိုများဖြစ်ကြရာ အခိုင်လုံဆုံးမဟုတ်သော်လည်း လက်ခံလိုက လက်ခံနိုင်သည့် ဖွင့်ဆိုချက်များဖြစ်သည်။ တစ်ဖန် ‘ပ္ကဴလင်တိ’ တွင် ‘လင်တိ’ ဟူသော ဝေါဟာရသည် ‘ညွန်’ ဟူသော အနက်အဓိပ္ပာယ်လည်းရှိပြန်ရာ ‘ညွန်မြေ တွင် ပေါက်ရောက်တတ်သည့်ပန်း’ ဟူ၍လည်း တစ်မျိုးတစ်မည် ကြံဆဖွယ်ရှိနေပြန်သည်။ သို့သော် ကောက်လန်းတီပင်ပေါက်ရာမြေသည် လယ်ယာမြေမျိုး၊ အတိအကျဆိုရသော် မြေဆွေးမြေမျိုးတွင်ဖြစ်ရာ ညွန်မြေကား မဟုတ်ပေ။ ထို့ကြောင့် ဤကြံဆချက်မှာလည်း အတိအကျ ပြန်လည်ဆန်းစစ်ရလျှင် မကိုက်ညီဟု ဆိုရပေမည်။
မွန်ဘာသာစကားသည် ခေတ်အဆက်ဆက် ရေးထုံးပြောင်းလဲမှုများကြောင့် ကောက်လန်းတီပင်၏ ဝေါဟာရရင်းမြစ်ကို တိုက်ရိုက်အဓိပ္ပာယ်ဖွင့်ဆိုရန်မှာ မလွယ်ကူပေ။ အပင်၏ သဘောသဘာဝကို ထင်ဟပ်၍သော်လည်းကောင်း၊ ရေးထုံးပြောင်းလဲပုံကိုလိုက်၍သော်လည်းကောင်း တိုက်ဆိုင်စစ်ဆေးမှသာ ခိုင်လုံမှုအရှိဆုံး ကြံဆချက်များ ထွက်ပေါ်လာသည်။ လက်ရှိအဘိဓာန်များတွင် ဖော်ပြကြသည့် ‘ကဴလံင်တိ’ ဟူသော ဝေါဟာရတွင် “လံင်” ဟူသော ‘လ’ အက္ခရာအပေါ်၌ သေးသေးတင်ထားသည့်အသုံးကို မြင်ရမည်ဖြစ်သည်။ မွန်ဘာသာရေးထုံးတွင် ‘နိဂ္ဂဟိတ်’ (သေးသေးတင်) အသုံးသည် ‘မ်’ (မ-သတ်) အသုံးမှဖြစ်စေ၊ ‘အ်’ (အ-သတ်) အသုံးမှဖြစ်စေ ရွေ့လျောလာကြသည်။ ထို့ကြောင့် ‘အ်’ ကိုအစားထိုး၍ ကြံဆမည်ဆိုပါက ဖြစ်နိုင်ခြေရှိသည်မှာ ‘ကဴကလအ်တိ’၊ တစ်နည်းဆိုသော် ‘ကဴလအ်တိ’ ဖြစ်သည်။ ‘ကလအ်’ သည် ‘ရှိခိုးကန်တော့သည်၊ ဦးညွှတ်ချသည်’ ဟူသော သဘောရှိသည်။ ကောက်လန်းတီပန်းသည် မြေသို့ ခပ်ငိုက်ငိုက် အနေအထားဖြင့် ပွင့်တတ်သည်ဖြစ်ရာ ယင်းကြံဆချက်နှင့် ဆီလျော်သည့်သဘောရှိသည်။ ယင်းကဲ့သို့ မြေသို့ ဦးစိုက်ကာ ခပ်ငိုက်ငိုက် ပွင့်တတ်သည်ကို အခြေခံ၍ မွန်ဘာသာစကားဖြင့် ‘ပ္ကဴကလအ်ဗြဲ’၊ ‘ပ္ကဴကလအ်တဲ’ စသဖြင့် အမည်ရသော သစ်ခွနွယ်ဝင်ပန်းများလည်း ရှိသည်။ ကောက်လန်းတီပန်းသည်လည်း ရုတ်တရက်ကြည့်ပါက ၎င်း၏ အသွင်အပြင်မှာ မြေသစ်ခွသဖွယ်ဖြစ်ပေရာ ပန်းပွင့်ပုံအနေအထားချင်းတူသည်ကိုလိုက်၍ ‘ကဴကလအ်တိ’ (သို့မဟုတ်) ‘ကဴလအ်တိ’ (အဓိပ္ပာယ်အားဖြင့် မြေကန်တော့ပန်း) ဟု ကြံဆခြင်းမှာလည်း တစ်နည်းအားဖြင့် ဖြစ်နိုင်ဖွယ် ရှိပေသည်။ သို့သော် ‘ကဴလအ်တိ’ ဟူသော ဝေါဟာရ၏ မွန်ဘာသာအသံထွက်သည် ‘ကောက်လန်းတီ’ ဟူသည့် မြန်မာဘာသာအသံထွက်နှင့်မူ အတန်ငယ်ဝေးကွာနေရာ ၎င်းဝေါဟာရမှ တိုက်ရိုက်ဆင်းသက်သွား နိုင်ခြေမှာမူ များစွာ စဉ်းစားဖွယ်ပင် ဖြစ်သည်။ သို့သော် ထည့်သွင်းတွက်ဆဖွယ် အချက်တစ်ချက်အနေဖြင့် တင်ပြရခြင်းဖြစ်ပါသည်။
ယင်းသို့သော ကောက်လန်းတီနှင့် စပ်လျဉ်း၍ ဝေါဟာရပိုင်းဆိုင်းရာ ကြံဆချက်များအနက် အနီးစပ်ဆုံးဖြစ်သည့် ဝေါဟာရမှာ ‘ကဴလာံတိ’ (သို့မဟုတ်) ‘ကဴလာမ်တိ’ ဖြစ်သည်။ ဤအဆိုအရ (ကဴ - ပန်း + လာံ/ လာမ် - တစမ်းစမ်း ဖြင့် ရွေ့လျားသွားလာသည် + တိ - မြေကြီး) ဟူသည့်အနက်ဖြင့် ‘မြေပြင်တစ်လျှောက် တစမ်းစမ်းနှင့် ရွေ့လျားသွားလာကာ ပေါက်ရောက်သည့်ပန်း’ (သို့မဟုတ်) ‘မြေလျှောက်ပန်း’ ဟူ၍ ဖွင့်ဆိုရမည်ဖြစ်သည်။ ဟိုတစ်စု သည်တစ်စုနှင့် အဘက်ဘက်သို့ တစ်နံတစ်လျား ပျံ့နှံ့ပေါက်ရောက်တတ်သည့် ကောက်လန်းတီပင်၏ သဘာဝကို ထင်ဟပ်ဖော်ပြနိုင်စွမ်းရှိရာ ‘ကဴလာံတိ’ (သို့မဟုတ်) ‘ကဴလာမ်တိ’ ဟူသော ကြံဆချက်မှာ အတော်အတန်ပင် ကိုက်ညီမှုရှိသည်။ တစ်ဖန် ထိုစာလုံးပေါင်းအရ မွန်ဘာသာအသံထွက်သည် မြန်မာဘာသာအသံထွက် ‘ကောက်လန်းတီ’နှင့် များစွာ တူညီမှုရှိသဖြင့် တိုက်ရိုက်ဆင်းသက်နိုင်ခြေလည်း ပို၍များသည်။
မွန်နှင့် မြန်မာဝေါဟာရတည်ဆောက်ပုံကို ဆန်းစစ်ကြည့်မည်ဆိုလျှင်လည်း မြန်မာဝေါဟာရများ၌ နှင်းဆီပန်း၊ သဇင်ပန်း အစရှိသည့် ဝေါဟာရများတွင် ‘ပန်း’ ဟူသည့် အမျိုးအမည်သည် နောက်မှသာ အစဉ်တစိုက် လိုက်လေ့ရှိသော်လည်း မွန်ဝေါဟာရများတွင်မူ ယင်းအမျိုးအမည်ကို ရှေ့ဆုံး၌ တွေ့ရသည်။ ယခု ကောက်လန်းတီဟူသည့် ဝေါဟာရကို ခွဲခြမ်းစိတ်ဖြာလိုက်သောအခါတွင်လည်း ကဴ (သို့မဟုတ်) ပန်း ဟူသော အမျိုးအမည်ပြစကားလုံးသည် ရှေ့ဆုံးမှသာလာသည်ဖြစ်ရာ ဝေါဟာရတည်ဆောက်ပုံကို ကြည့်ခြင်းအားဖြင့် ကောက်လန်းတီဟူသည့် ဝေါဟာရမှာ မွန်ဘာသာစကားမှ မြစ်ဖျားခံလာခြင်းဖြစ်သည်ကို မည်သို့မျှ ယုံမှားသံသယ ဖြစ်ဖွယ်မရှိချေ။
ငှက်ပျောဖက်ဖြင့်ထုပ်ပိုး၍ ရောင်းချနေသည့် ကောက်လန်းတီမုန့်
Source: Tun Tun©Royal-myanmar.com
မိုးလယ်ကာလ ကောက်လန်းတီပန်းများ ဖူးပွင့်ချိန်ရောက်လျှင် ကျေးလက်နေ မွန်တိုင်းရင်းသားများအနေဖြင့် လယ်ကန်သင်းရိုးများ၌ ဟိုဟိုသည်သည် အလေ့ကျပေါက်ရောက်နေသည့် ပန်းများကိုခူးဆွတ်ကာ မုန့်လုပ်ရန် ပြင်ဆင်တတ်ကြသည်။ ကောက်လန်းတီမုန့်ပြုလုပ်ရာတွင် ပန်း၏အရောင်အဆင်းကို အဓိကရယူခြင်းဖြစ်ရာ အဝါရောင် ပွင့်ပပ် (Calyx) များကို ဖယ်ပစ်ရပြီး ခရမ်းရောင်ပွင့်ဖတ်များကိုသာ ရေအနည်းငယ်တွင်ထည့်ကာ ချေရသည်။ ပွင့်ဖတ်များသည် ပျစ်ချွဲချွဲအရည်ပျော်လာပြီးနောက် အဖတ်များကိုစစ်ယူကာ အရည်ကို မုန့်ကြိတ်ဆုံ၌ ကြိတ်ထားသော ဆန်မှုန့်နှင့် သမအောင် ရောနှောပေးရသည်။ ၎င်းနောက် ရရှိလာသော မုန့်နှစ်ကို စေးပိုင်သွားအောင် ထန်းလျက်ရည်ထပ်ထည့်ကာ နယ်ပေးရပြီး အရသာအလေးအပင်မျှတစေရန် ဆားအနည်းငယ်ခတ်ပေး ရသည်။ ညောင်စေးကျအောင် နယ်ထားပြီးသော မုန့်နှစ်ကို ပေါင်းအိုးထဲသို့ထည့်၍ မိနစ် ၃၀ မှ ၄၅ မိနစ်ခန့် ပေါင်းပြီးပါက အုန်းသီးဖတ်လေးများဖြူး၍ တည်ခင်းနိုင်ပြီဖြစ်သည်။ မုန့်နှစ်ကိုပေါင်းရာတွင် သာမန်ပန်းကန် (သို့မဟုတ်) ဇလုံများနှင့် ထည့်၍ပင်ဖြစ်စေ၊ ဖက်နှင့်ထုပ်ပိုး၍ဖြစ်စေ မိမိတို့ နှစ်သက်သလို ထည့်ပေါင်းနိုင်သည်။ ကောက်လန်းတီမုန့်ပေါင်းရာတွင် ငှက်ပျောရွက်၊ ဝါးရွက်၊ ရင်ကတ်ရွက်၊ ကရိုရွက်များကို ရွေးချယ်သုံးစွဲလေ့ရှိပြီး အထူးသဖြင့် ကရိုရွက်နှင့်ထုပ်ပိုးပါက ကောက်လန်းတီမုန့်၏ မူရင်းချိုဆိမ့်ဆိမ့်အရသာအပြင် ထုပ်ပိုးသည့်ဖက်၏ သင်းရနံ့ကိုပါရရှိသဖြင့် ပိုမိုနှစ်သက်ကြကြောင်း တွေ့ရသည်။ ရှေးမွန်ဘိုးဘွားဘီဘင်များ ကိုယ်တိုင် ကောက်လန်းတီသည် တစ်နှစ်တွင်မှတစ်ခါပေါ်သည့် ‘မြေဆီမြေနှစ်ပန်း’ ဖြစ်ရာ မုန့်ကို ရာသီစာ၊ ဓာတ်စာ သဘောဖြင့် အထူးတလည် မှီဝဲစားသုံးသင့်ကြောင်း ပြောဆိုကြသည်ဟုလည်း မှတ်သားရသည်။
ကောက်လန်းတီပန်း၏ ရုက္ခဗေဒအခေါ်အဝေါ်မှာ Aeginetia indica ဖြစ်ပြီး Orobanchaceae မျိုးရင်း ဖြစ်သည်။ အင်္ဂလိပ်ဘာသာဖြင့် Indian broomrape ဟူ၍လည်းကောင်း၊ Forest ghost flower ဟူ၍လည်းကောင်း ခေါ်ဝေါ် ကြသည်။ တောင်အာရှမျိုးရင်းဖြစ်ပြီး အရှေ့တောင်အာရှ၊ အရှေ့အာရှနှင့် ပစိဖိတ်ကျွန်းစုဒေသများရှိ အမြဲစိမ်းသစ်တောများ၊ စိုစွတ်သောမြေနိမ့်မြက်ခင်းများနှင့် တောင်စောင်းဆင်ခြေလျှောများတွင် နှစ်စဉ် အလေ့ကျပေါက်ရောက်တတ်သော အပင်ငယ်များဖြစ်သည်။ ကောက်လန်းတီပင်အကြောင်း လူသိနည်းသည့်အချက်မှာ ၎င်းတွင် အစိမ်းရောင်ခြယ်ကလိုရိုဖီးလ် မပါဝင်သဖြင့် ကိုယ်တိုင်အစာမချက်နိုင်ဘဲ အခြားသောအပင်များအပေါ် လုံးလုံးလျားလျား မှီခိုရှင်သန်ရသော ကပ်ပါးပင် (Holoparasitic plant) အမျိုးအစားဖြစ်ခြင်း ဖြစ်သည်။ ကောက်လန်းတီပင်၏ မြေအောက်ပင်စည်များ (rhizomes) သည် စပါး၊ ကြံ၊ ဝါးစသည့် မြက်မျိုးနွယ်ဝင်အပင်များ၊ Commelinaceae၊ Cyperaceae၊ Juncaceae၊ Poaceae နှင့် Zingiberaceae ကဲ့သို့သော ၎င်း၏ မျိုးရင်းအပင် များ၌ တွယ်ကပ်၍ မူခြားအမြစ်များ (adventitious roots) ဖြာထွက်ကာ မူရင်းလက်ခံပင်ဆီမှ ရေ၊ သကြားဓာတ်၊ ကာဗွန်ဓာတ်ပေါင်းနှင့် အခြားအစာအာဟာရများကို စုပ်ယူအသက်ရှင်သည်။ ထို့ကြောင့်ပင် ကောက်လန်းတီပင်များသည် နေရောင်ကောင်းစွာမရရှိသည့် အုပ်အုပ်ဆိုင်းဆိုင်း သစ်ဆွေးမြေဆွေးနေရာများတွင် အဓိက ပေါက်ရောက်တတ်ကြပြီး သုံး လေးပွင့် အစုမှသည် တစုတဝေးတည်း အခင်းလိုက် ပေါက်ရောက်တတ်သည်ကို တွေ့ရသည်။ ရုက္ခဗေဒသဘောသဘာဝအရ လူတို့စိုက်ပျိုးသည့် ကောက်ပဲသီးနှံများအနီး၌ ကပ်ပါးပေါက်ရောက်သည့် အဖျက်ပေါင်းပင်မျိုးဟုဆိုသော်လည်း ကောက်လန်းတီပင်များကြောင့် သီးနှံများ အကြီးအကျယ် ပျက်စီးဆုံးရှုံးခြင်း၊ ပေါင်းသတ်ဆေးများဖြင့် နှိမ်နင်းထိန်းချုပ်ရခြင်းတို့ကိုမူ မွန်ပြည်နယ်အပါအဝင် ဒေသတွင်း၌ ကြုံတွေ့ ကြားသိရဖူးခြင်းမရှိချေ။
ကြံစိုက်ခင်းအတွင်း အလေ့ကျပေါက်ရောက်နေသည့် ကောက်လန်းတီပင်များ
ကောက်လန်းတီပင်သည် ဆလင်ဒါပုံ ရိုးတံသက်သက်ဖြင့် မြေထဲမှထိုးထွက်လာပြီး ၁၀ စင်တီမီတာမှ ၅၀ စင်တီမီတာအထိ မြင့်လေ့ရှိသည်။ အရွက်မှာ အနီရောင် ချောမွတ်နူးညံ့သည့် အရွက်ချွန်ကလေးများဖြစ်၍ များသောအားဖြင့် အပင်တွင် အရွက်မရှိတတ်ပေ။ ရှိလျှင်လည်း မထင်ရှားကြ။ ပင်စည်အခြေနားမှ ကိုင်းဖြာထွက်လေ့ရှိသကဲ့သို့ မဖြာထွက်သည်လည်းရှိသည်။ ပွင့်ဖတ်အုံ (Corolla) သည် ပြွန်ကောက်သဏ္ဍာန် ခပ်ငိုက်ငိုက်ရှိပြီး အပေါ်ပွင့်ဖတ် ၂ ခု၊ အောက်ပွင့်ဖတ် ၃ ခုနှင့် စုစုပေါင်း ပွင့်ဖတ် ၅ ခု ပါရှိသည်။ ၎င်းကို အပြင်မှ အဝါနုရောင် (သို့) နီစွေးစွေးအရောင်ရှိ ပွင့်ပပ် (Calyx) များက ဝန်းရံ၍ ငုံထားကြသည်။ ကောက်လှိုင်းတီပန်းတွင် အစေ့အိမ် (ovary) ၁ ခန်း၊ ဝတ်ဆံဖို (stamen) ၄ ခု ပါဝင်ပြီး အဝါရောင်ရှိသော ဝတ်မှုံခံ (stigma) ၊ ဝတ်မှုံအိတ် (anther) နှင့် အစေ့ (seeds) များပါဝင်ကြသည်။ ပန်း၌ အနံ့ကား အနည်းငယ်သင်းသယောင်ရှိသည်။ တစ်ခါပွင့်လျှင် တစ်ရက်မှ နှစ်ရက်ခန့်အထိသာ ခံလေ့ရှိပြီး မိုးများပါက ပိုမိုလျင်မြန်စွာ ပျက်စီးညှိုးနွမ်းသွားတတ်ကြသည်။ ကောက်လန်းတီပန်း၏ ပွင့်ဖတ်များသည် ပေါက်ရောက်ရာ နေရာဒေသကိုလိုက်၍ ခရမ်းရင့်ရင့်၊ ပန်းခရမ်း၊ ခရမ်းပြာစသည်ဖြင့် အရောင်အနုအရင့် ကွဲပြားတတ်ပြီး အဖြူရောင်ကဲ့သို့သော အတန်ငယ်ရှားပါးသည့် မျိုးစိတ်များလည်းရှိကြောင်း သိရသည်။
ကောက်လန်းတီပန်း၏ အင်္ဂါအစိတ်အပိုင်းများအား မြင်ရပုံ
သိပ္ပံနည်းကျ ဆေးဘက်ဆိုင်ရာအမြင်ဖြင့် ချဉ်းကပ်ကြည့်မည်ဆိုပါက ကောက်လန်းတီပင်တွင် aeginetic acid၊ phenolic acid၊ aeginetolide၊ aeginetoside၊ glucuronide၊ terpenoid၊ polysaccharide၊ polyenes နှင့် ionone glycosides ဓာတ်ပေါင်းများပါဝင်ပြီး အပူကိုကင်းဝေးစေခြင်း၊ ရောင်ရမ်းမှုကို လျှော့ချပေးနိုင်ခြင်း၊ အဖုအကျိတ်နှင့် အဆိပ်ကိုဖယ်ရှားနိုင်ခြင်း စသည့် အစွမ်းသတ္တိများရှိကြောင်း သိရသည်။ ကျောက်ကပ်ရောင်ရောဂါ၊ ကျောက်ကပ်ကင်ဆာ၊ ဆီးလမ်းကြောင်းကင်ဆာ၊ ဆီးချိုရောဂါ၊ အသည်းရောဂါနှင့် အဆစ်အမြစ်အားနည်းခြင်း၊ ဖောရောင်ခြင်းများကို ထိရောက်စွာ သက်သာစေနိုင်ပြီး သာမန်အဖျားရောဂါ၊ ချောင်းဆိုးခြင်းနှင့် ရင်ပူခြင်းတို့ကိုလည်း ကုသပေးနိုင်သည်။ အရှေ့တောင်အာရှနိုင်ငံများအနက် အိမ်နီးချင်း ထိုင်းနိုင်ငံနှင့် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံတို့၏ တိုင်းရင်းဆေးညွှန်းများတွင် ကောက်လန်းတီအား အထူးထည့်သွင်းအသုံးပြုကြသည်ကို တွေ့ရသည်။
တရုတ်တိုင်းရင်းဆေးတွင် ထည့်သွင်းဖော်စပ်ရန်အတွက် ရောင်းချမည့် ကောက်လန်းတီပင်ခြောက်စည်း
ကောက်လန်းတီပန်းကို သရေစာမုန့်များတွင် အရောင်ခြယ်ပစ္စည်းအနေဖြင့်ဖြစ်စေ၊ ဖျော်ရည်အနေဖြင့်ဖြစ်စေ ပြုလုပ်သုံးဆောင်နိုင်ကြသည်ဟု ဆိုသည်။ သို့သော် ယခုထက်တိုင် မွန်တိုင်းရင်းသားများအပါအဝင် မြန်မာနိုင်ငံတစ်ဝှမ်း၌မူ ကောက်လန်းတီပန်းကို မုန့်ပဲသရေစာ၌သာ ထည့်သွင်းပြုလုပ်စားသုံးနေကြသည်။ ဖျော်ရည် (သို့) အခြားသော စားသောက်ဖွယ်များတွင် ထည့်သွင်းပြုလုပ်ခြင်းမျိုးကို ကျယ်ကျယ်ပြန့်ပြန့် မတွေ့ရသေးချေ။ အခြားတစ်ဖက်တွင်လည်း ကောက်လန်းတီမုန့်ကို ရာသီအချိန်အခါမဟုတ်ဘဲ ဓာတုဆိုးဆေးအကူအညီဖြင့် မူလအရောင်အဆင်းကို တုပပြုလုပ်၍ ရောင်းချခြင်းများ အများအပြားရှိနေရာ ကျန်းမာရေးအတွက် အထူးအန္တရာယ်များလှပေသည်။ တစ်ချိန်တည်းမှာပင် ကောက်လန်းတီပန်း၏ ပြာနှမ်းနှမ်းအသွေးအရောင်ကြောင့် ယခုနှစ်များအတွင်း စျေးကွက်တွင်း၌ လူသိများရေပန်းစားလာသည့် ‘အောင်မဲညိုပန်း’ နှင့်လည်း ထင်ယောင်ထင်မှား ဖြစ်နိုင်ဖွယ် ရှိသည်။ အောင်မဲညို (Butterfly Pea) မှာမူ သိပ္ပံအမည် Clitoria ternatea ဖြစ်၍ Paplionaceae မျိုးရင်းဖြစ်သည်။ ကောက်လန်းတီနှင့်မတူညီပဲ ရုက္ခဗေဒပိုင်းအားဖြင့်လည်း သီးခြားစီသာ ဖြစ်ပါသည်။
မျက်မှောက်ကာလတွင် ကောက်လန်းတီမုန့်အကြောင်းကိုဖြစ်စေ၊ မုန့်နှင့်ဆက်စပ်၍ ကောက်လန်းတီပန်း အကြောင်းကိုဖြစ်စေ သိရှိသူ၊ လေ့လာစူးစမ်းသူများ အတန်ငယ် နည်းပါးသည်ဟု ထင်မြင်မိပါသည်။ ရုက္ခဗေဒ ရှုထောင့်ဖြင့်သော်လည်းကောင်း၊ ချက်နည်းပြုတ်နည်း မုန့်လုပ်နည်းနှင့် ပတ်သက်၍သော်လည်းကောင်း စူးစမ်းသူများရှိမည် ဖြစ်သော်လည်း ထို့ထက်ပို၍ ဝေါဟာရပိုင်းဆိုင်ရာ ချဉ်းကပ်မှုမှာမူ ရှားပါးလိမ့်မည်ဖြစ်ပါသည်။ ဤဆောင်းပါးတွင် ကောက်လန်းတီပန်း၏ မွန်ဘာသာစကား ဝေါဟာရမြစ်ဖျားခံပုံနှင့်တကွ ကောက်လန်းတီနှင့် ဆက်စပ်သည့် ရုက္ခဗေဒဆိုင်ရာ သဘောသဘာဝ၊ အသုံးပြုပုံနှင့် ရိုးရာဓလေ့ဆိုင်ရာ အကြောင်းအရာများကို စုစည်းသိရှိရသမျှ လေ့လာတင်ပြခြင်းဖြစ်ပါသည်။ ပိုမိုကျယ်ပြန့်နက်ရှိုင်းသည့် သုတေသနလေ့လာမှုများကိုကား ဆက်လက်ချဲ့ထွင်လုပ်ဆောင်ရန် လိုအပ်ဦးမည်ဖြစ်ပါသည်။
အဏုကြည့်ကိရိယာအောက်တွင် မြင်ရသည့် ကောက်လန်းတီအစေ့
[Mon Version]ကဴလံင်တိ
ကွာင်ကဴလံင်တိဝွံ ပ္ဍဲကဵုကွာင်ဂမၠိုင်ဂှ် ဟိုတ်နူကဵု သာ်အရံင် တၟေင်ရ်ုခိုဟ် သၟးဟွံက ဒ်ုကွာင်စၞစအခါရာသဳတုဲ ဒှ်ကွာင် ဒယှ်မွဲရ။ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် မလၟာဲ အဓိကမပါမံင် ပရော ပ္ကဴလံင်တိ ကေုာံ အရာဆေင်စပ်ကိစ္စ တၞဟ်ဟ်ဂှ် မၞိဟ်ဗွဲမဂၠိုင် လ္ၚတ်စဟၟဲကွေံရ။
ဗက်ကဵုအခါ ရာသဳတုဲ ပ္ဍဲဂိတုဒ္ဂိုန် ကွာင်ခေါ်ဂဒဵု၊ ပ္ဍဲဂိတု ခ္ဍဲသဳ ကွာင်ပ္ၚာန်၊ ပ္ဍဲဂိတုမာ် ကွာင်ယာဂု တအ်ဂှ် ကၠောန်စမံင် ကွာင်အခိုက်ကၞာမန်တံ ဝွံ ဇၟာပ်မၞိဟ်ဍုက်ကေဝ်မံင်ရောင် ပတှ်ေကေတ်စိုတ်ရ။ ပ္ဍဲဂမၠိုင်ဝွံ ဂိတုခ္ဍဲသဳ ဗြဲဂူကဵုၝောံ တၞံကဴလံင်တိမတိုန်မံင် ပ္ဍဲဇဵုဂၞင်ဂှ် ဍိုက်ပေင်ကဵုရှ်သာ ကေုာံသၟုဟ်အမ်မြာဲရ။ မၞိဟ်ဂမၠိုင် ၜှ်ကေတ်ပ္ကဴဍေံတုဲ ကၠောန်စကွာင်ရ။ ဇၟာပ်မၞိဟ် ၜိုန်ဟွံကေင်ဆဵု တၞံကေုာံ ပ္ကဴဍေံကီုလေဝ် ကေင်စမံင် ကွာင်ဂှ်ရ။
စေဝ်စေဝ်ဝွံ နကဵုလိက်ဒတန်ဗၟာ ဒှ်မံင် ‘ကံက်လာန်တဳ’ ကီုလေဝ် ဗီုဗၟာ ဗွဲမဂၠိုင်ကော်မံင် ‘ကံက်လှာင်တဳ’ ရ။ နူကဵု လိက်ဒတန်ဗၟာ (၂၀၁၉) မ္ဂး ချူလဝ် ကံက်လာန်တဳ (ကောက်လန်းတီ) ရ။ ပ္ဍဲကဵုလိက် လိက်ဗွဟ်ဒတန်ဗၟာ ထိုင်ပဠောံ (၁၉၉၉) မ္ဂး ကံက်လာန်တဳ (ကောက်လန်းတီ) (နာမ်) - တၞံပ္ကဴအရံင်သာ်ခဍောင် တိုန်မံင်ပ္ဍဲဇဵုဂၞင်။ ကဴလံင်တိ (ဇဝ်ဂၠိင်င်သာ်ပ္ကဴခဍောင်) ဝွံ အခိင်ဗြဴတမ်သၞာံဟွံကဴ။ ပ္ဍဲဂိတုခ္ဍဲသဳ အခိင်လ္ဒောဝ်ကရှာမ် ဂှ်ကဴ တုဲစိုပ်ဂိတုဘတ်မ္ဂး ပ္ကဴဍေံ အိုတ်အာရ။ ကဴပ္ဍဲ ဇဵုဂၞင်ဟေင်ၜိုန်ရ မၞိဟ်ဂမၠိုင်တီကီုလေဝ် ပ္ဍဲဂြိပ်အောပ် အကြာဆုအိုဟ်ဟ် ကေုာံ အကြာစောဝ်ကြုင်လေဝ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ။
အရေဝ်ဗၟာကော်မံင် 'ကံက်လာန်တဳ (ကောက်လန်းတီ) ဝွံ ဝေါဟာရိုက်ကၞက်ဍေံ ကၠုင်နူအရေဝ်မန်ရ။ ပ္ဍဲအဘိဓာန်မန် ကေုာံ ဗၟာဂှ် ဓမံက်ထ္ၜးလဝ် ‘ကဴလံင်တိ’ ကေုာံ ‘ပ္ကဴလင်တိ’ ရ။ ဆ္ဂး ပ္ဍဲအရာမဆိုက်ဗ္ဒက် ဝေါဟာရဝွံ တုဲ ညးမွဲ ကေုာံ ညးမွဲ ပွံက်အဓိပ္ပါယ် ဟွံတုပ်ဂှ် ဗွဲမစိုတ်လုပ်စ ဂွံဆဵုကေတ်ရ။ ဂလာန်မွဲဝွံ ချူလဝ် ‘ကဴလံင်တိ’။ အဓိပ္ပာယ်မဂွံ ပ္ကဴမလံင်တိရ။ ဂလာန်မွဲဂှ် ‘ပ္ကဴလင်တိ’။ အဓိပ္ပာယ်မဂွံ ပ္ကဴမဒှ် ပ္ဍဲတိတုဲ မ္ဒးလင်အာ ပ္ဍဲတိရ။ အဓိပ္ပာယ် ‘လင်တိ’ မွဲပၠန် ဂှ်ဒှ် ဆင်လိုက်ရ။ ဆ္ဂး ဒၞာဲပ္ကဴလင်တိမတိုန်ဝွံ ဒှ်တိဝါဗ္ၚ ဟွံသေင်တုဲ အဓိပ္ပါယ်ဏံ ဒ်ုဟွံမာန်။
ဗီုပြင် ကဴလံင်တိ ကဴမံင် ကလအ်အာတိ
အရေဝ်မန်လိက်မန်ဝွံ ဟိုတ်နူ ပြံင်လှာဲမံင် အဆက်က်တုဲ ဂွံဂၠာဲတမ်ရိုဟ် ကဴလံင်တိ ဟွံလောဲ။ အဃောဂၠာဲတမ်ရိုဟ် အရေဝ်ဝွံ ဒးကျောဝ်ကဵု သဘဴ၊ သဘာဝတၞံ၊ မအခဝ်ပြံင်လှာဲ အဆက်က်တုဲမှ ပိုဲဂွံဝေါဟာ ရိုဟ်ကၞက်စေဝ်စေဝ် ဏောင်။ ခဍမ်က္ဍိုပ်လ္တူအခဝ်လဂှ်ဝွံ (ကဴလံင်တိ) ယဝ်ရစုတ်ထောံ ဂစိုတ်ကအ်မ္ဂး ဒှ်ကဴကလအ်တိ ဟွံသေင်မ္ဂး ပ္ကဴ/ ကဴလအ်တိရ။ ‘ကလအ်’ ဝွံ နကဵုမကြိယာမ္ဂး ဒှ်အဓိပ္ပါယ်အောပ်ဂ္ဇအ်သဝ် တုဲလ္ၚောဝ် ဟွံသေင်မ္ဂးလ္ၚောဝ်။ နကဵု ဝိသေသနမ္ဂး ဒှ်မံင် ဗီုဒကုဲ ဒကုဲရ။ အဓိပ္ပာယ် ‘ကဴကလအ်တိ’ ဝွံ ပ္ဍဲဗီုကလအ်မံင်တိရ။ ပ္ဍဲမန်ပိုဲဝွံ ဂကူဂါပ်ဆု မပ္တံကဵု ‘ပ္ကဴကလအ်ဗြဲ’၊ ‘ပ္ကဴကလအ်တဲ’ လေဝ် နွံမံင်ရ၊၊ ဗီုပြင် ကဴလံင်တိ ဝွံ ဒှ်မံင်ဗီု ပ္ကဴဂါပ်ဆုဂမၠိုင်တုဲ ဂလာန်ဝွံ ယုတ္တိနွံရ။ ဆ္ဂး ရမျာင်အခဝ်မန် ပ္ကဴကလအ်တိဝွံ တၞဟ်ခြာနူ ရမျာင်ဗၟာ ကံက်လာန်တဳတုဲ ဝေါဟာဆက်ဆေင်နူ ဒရိုက်ဒှ်ဟွံမာန်ရ။ အဃော ဂၠာဲမံင်ရိုဟ်ကၞက် ဝေါဟာရဂှ် ဝေါဟာရကီု ရမျာင်ကီု သဘဲကီု ကြပ်အိုတ်ဂှ် ဒှ်ဝေါဟာ ‘ကဴလာံတိ’ ရ။ အဓိပ္ပါယ်ဝွံ ပ္ကဴလာံမံင်တိဟွံသေင် ‘ကဴလာံတိ’ လေဝ် ကော်ဂွံရ။ ဟိုတ်နူကဵု ဂလာံအာဂလာံကၠုင် ဒမြိပ် ဓဝ်တုဲ ညးကော် ‘ကဴလာံတိ’ လေဝ် ဒှ်မာန်ရ၊၊ ရမျာင်ဆက်စှ်ေ နူဗၟာကီု ဝေါဟာရကီုဂှ် ကြပ်အိုတ်ရ။
ယဝ်ရဗဵု လိက်ဒတန်ဗၟာမ္ဂး ပ္ကဴဂမၠိုင်ဝွံ ၜိုန်ရစွံ လဝ်လက်ကြဴကီုလေဝ် (ဥပမာ - ‘သစ်ခွပန်း’၊ ‘နှင်းဆီပန်း’၊ ‘သဇင်ပန်း’) လိက်ဒတန်မန်မ္ဂး စွံလဝ် ပ္ကဴဂတရ။ ယဝ်ရပါ်ပဲါ ဝေါဟာဗၟာ ကောက်လန်းတီမ္ဂး ''ကောက်'' ဝွံ ကၠုင်နူ ဝေါဟာမန် 'ပ္ကဴ/ ကဴ' (ပ္ဍဲအရေဝ်မန်ဝွံ မအရေဝ်ထ္ၜးဂကူ ကၠုင်ကၠာဗၟာဂှ် ဒှ်လံက်ဂ္တ) ဏောင်ဂှ် တၠပညာ ဂမၠိုင်ညးဟွံဒးဓယာန်ဓဝါတ် ဒုင်ကေတ်တဲရ။
ဓုပ်ကဵုလှ ဗြာတ်တုဲ ဗီုပြင် သွံမံင် ကွာင်ကဴလံင်တိ
Source: Tun Tun©Royal-myanmar.com
ကောန်ဂကူမန်ဂမၠိုင်ဝွံ ရပ်ကေတ်စိုက်ဗာဲ ဂမၠိုင်တုဲ အာၜှ်ကေတ် ကဴလံင်တိ ပ္ဍဲအခိင် ခ္ဍဲသဳ အခါလ္ဒောဝ်ကရာမ် ပ္ဍဲဇဵုဂၞင် ဝါဗ္ၚအိုတ်ရ။ ဟိုတ်နူကေတ် အရံင်သာ်ခဍောင်သၟးတုဲ ဟစပ် (Calyx) သာ်ဍာ်မိတ်ဂှ်ပါဲကေတ်ဟစပ် (Calyx) သာ်ခဍောင်တုဲ သလေက်ထောံ ပ္ဍဲဍာ်ရ။ ထိုင်ပ္ကဴဂမၠိုင် သလိင်တိုန်မ္ဂး နုက်ထောံ ထိုင်ပ္ကဴမသှ်ေဂမၠိုင်တုဲ ဍာ်ဍေံဂှ် ပုင်သၞဴထောံ ကဵုဝိုဟ်သ္ၚုမဗုတ်လဝ် ပ္ဍဲပွိုတ်ညိ။ ဝိုဟ်မဂွံလဝ်ဂှ် ညံင်ဂွံထၜိုတ် စုတ်ထောံ ဍာ်ကဝ်တုဲ ရ်ုဂွံမံက် စုတ်ထောံကဵု ၜဵုညိ။ ဝိုဟ်ထၜိုတ်မံင်ဗီု ဇြဲဂှ် စုတ်ထောံ ပ္ဍဲသရုင်တုဲ ဇြုင်ထောံ အကြာ မိနေတ် ၃၀ ကဵု ၄၅ မိနေတ် တုဲမ္ဂး ဂရဲထောံ သတ်ဗြဴတုဲ စဂွံဝွံ ဝွံသာ ကဵုပ္ၚာန် ကဵုဒှ် သာကဵု ပ္ၚာန်ဇလုံကဵုဒှ် သာကဵုလှ ကဵုဒှ် ဗီုဒးစုတ် ဒုင်ဂွံရ။ ပံင်ဝွံ မ္ဂးသာကဵု လှဗြာတ်၊ လှဒုန်၊ လှဒဂါ၊ လှကယျောဝ်ဗ္စံက် တအ်ဂှ် ရုဲစှ်တုဲက္သာဂွံ။ ဗွဲတၟေင် ယဝ်ရပံင်ကဵု လှကယျောဝ်ဗ္စံက်မ္ဂး ရှ်ဍာတ်ဍာတ်ကြောံကြောံ ကဴလံင်တိသၟးဟွံက သီုသၟုဟ်လှယျောဝ်ဗ္စံက်တုဲ ညးဂမၠိုင် ပဵုဒးစိုတ်ဂၠိုင်ရ ကဴလံင်တိဝွံ ဒ်ုပ္ကဴရှ်တိ မွဲသၞာံမွဲအလန် တုဲ ဒှ်ကွာင်သြဇာ စၞစရာသီမွဲဏောင် ညးဇုဇဗဴလမွဲတံ ဟီုလဝ်ရ၊၊
ယၟုကဴလံင်တိ သကော် ရုက္ခဗေဒမ္ဂး Aeginetia indica နကဵုဘာသာအဂႅလိက်မ္ဂး Indian broomrape ဟွံသေင်မ္ဂး Forest ghost flower တုဲဒ်ုဂကူ Orobanehaeae ရ။ တမ်ဍေံ ကၠုင်နူ သၠုင်ကျာ အာရှတုဲ ဂၞဴအာရှ ဗၟံက်အာရှ ကေုာံ ဂြိပ်ဆုဍိုပ်ဍဴ ပစိဖိတ်ဂမၠိုင်တအ်ဂှ် တိုန်မံင် ပကတိရ။ တင်ကိစ္စ မၞိဟ်တီအောန် ပရောကဴလံင်တိ မွဲဂှ် ဟိုတ်နူဓါတ် ကလိုရိုးဖီးလ်(ဓါတ်သာ်တ္ၚေက်) ဟွံမွဲ ဂှ်ရ အလဵုဇကု သွက် ဂွံဂယိုင်လမျီု ဍုန်စၞဟွံ မာန် မ္ဒးဗတာဲဒလာဲ မံင်လ္တူညးတၞဟ် မကော် (Holoparasitic plant) မွဲဂကူရ။ တၞံပ္ကဴ လာံတိ ဝွံ မတၞံ မပ္တံကဵု ဗာန်စပ် မပ္တံကဵု သြောံ၊ ၜဴ၊ ဒုန်၊ ဂကူတၞံချောဲ Commelinaceae၊ Cyperaceae၊ Jancaceae၊ Poaceae ကေုာံ Zingiberaceae တအ်တုဲ ရိုဟ်တၞဟ်ဟ်ဝွံ ဆက်ဇြာတ်အာ ဍာ်၊ ဓါတ်သဂြာ၊ Carbon ကေုာံ အာဟာရ တၞဟ်ဟ်ရ ဟိုတ်ဂှ်ရ ကဴလံင်တိဝွံ အဓိက ပ္ဍဲဒၞာဲဓယံက် ဒၞာဲဆုအိုဟ်ဟ် တိုန်ဂၠိုင် တုဲ နူစ ပိ ပန်ဍောင် ဒဵုကဵု ဂအုမ်လေဝ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ။ ဆုကဴလံင်တိဝွံ နကဵု မူရုက္ခဗေဒမ္ဂး ၜိုန်ရဒှ် တၞံဆုပၠင် မွဲကီုလေဝ် ပ္ဍဲတွဵုရးဍုင်မန်ဝွံပရိုင် တၞံသြောံဒးလီုတုဲ ဒးဂစိုတ် တၞံကဴလံင်တိ နကဵု ဂဥုဲဂစိုတ်ချောဲဂှ် ဟွံကေင်ဏီရ (သဘာဝတၞံပၠင်တအ်ဝွံ နကဵုအလဵုဇကု ဂမျိုင်လမျီုဟွံမာန်တုဲ ဒးပတာဲဒလာဲစ ညးတၞဟ်ရ)။
ဗီုကဴလံင်တိတိုန်မံင် သဘာဝ ပ္ဍဲဝါၜဴ
ကဴလံင်တိဝွံ ဇဝ်ဍေံ ဒှ်ဗီုခဍေအ် တိတ်ကၠုင်နူ တိကၠာတုဲ သမၠိုင်နွံ နူ ၄ ၝောံတဲ ဒဵုစိုပ် ၂၀ ၝောံတဲရ။ တၞံကဴလံင်တိ ဗွဲမဂၠိုင် ၜိုန်ရဍေံ ဟၟဲကီုလေဝ် လ္ၚဵုဂှ်ဝွံ တၞးအရံင်ဍာဲဍာဲကေက်က်ရ။ ပ္ဍဲတမ်ရိုဟ်ဍေံ ဝွံကၞာင်ပ္လာင် ဍေံတိတ်လေဝ်နွံ ဟွံတိတ်လေဝ်နွံရ။ ခၟောံဍေံဝွံ ကလအ်မံင်ဗီုၜံက်တဝ်တုဲ ထိုင်ပ္ကဴဍေံဝွံ လ္ပာ်လ္တူၜါ လ္ပာ်သၟဝ်ပိ ပံင်သီုဖအိုတ်နွံ မသုန်ရ။ င်ဝွံ ဟစပ် (calyx) အရံင်ဍာဲ ဗကေတ်ဗကေတ် ဟွံသေင်မ္ဂး ဟစပ်ဍာ်မိတ်ဍိုန်ဍိုန် ပူဗိုင်လဝ်ရ။ ပ္ဍဲကဴလံင်တိဝွံ (ovary) မွဲအခန်၊ stamen ၄ အခန်၊ ပါမံင်တုဲ stigma၊ anther ကေုာံ မဍေံလေဝ် ပါမံင်ရ။ ကျာကဴလံင်တိဝွံ မောဝ်ပ္ဍးမံင် ညိညိ။ ဗြဲဂၠိုင် မ္ဂးၜိုန်ရလီုလာ်လောဲမံင်ကီုလေဝ် ဗွဲလၟေင်မ္ဂး ဒုင်နူမွဲတ္ၚဲၜါတ္ၚဲရ။ ကဴလံင်တိဝွံ ဗက်ကဵုဒေသတုဲ သာ်ပ္ကဴခဍောင်ဍုက်က် သာ်ဍာ်မိတ်ထပဵု တအ်တၞဟ်ခြာမံင်တုဲ တၞောဝ်ဂၠာဲဝါတ် အရံင်သာဗုလေဝ် နွံရောင် ဂွံတီကေတ်ရ၊၊
ဗီုဂွံဆဵုညာတ် ဗီုပြင်ကဴလံင်တိ
ယဝ်ရဆိုက်ဗ္ဒက်ကဵု နဲသိပ္ပံဂဥုဲမ္ဂး ပ္ဍဲကဴလံင်တိဝွံ Aeginetix acid၊ Phenolic acid၊ Aeginetolide၊ Glucuronide၊ Terpenoid၊ polysaccharide၊polyenes ကေုာံ iomone glycosiaes တအ်ပါမံင်တုဲ အစောံသတ္တိမပ္တံကဵခ ယှအ်ကဵု သရဂုဟ်ဂမၠိုင်၊ ခဍတ် ကေုာံ ပဲါကဵုဂျိမာန် မံင်ရ ယဲစွက်ဂြိုဟ်ဂုဟ်၊ ယဲဂန္ဓမာလာစွက်ဂြိုဟ်၊ ယဲဂန္ဓမာလာ ဒှ်ပ္ဍဲဂၠံင် ဂ္ဍမ်၊ ယဲဂ္ဍမ်ဍာတ်၊ ယဲဂြိုဟ် ကေုာံ ယဲပ္ၚပ်ဇြဟတ်အောန်၊ ယဲဂုဟ်တအ်ဂှ် ခိုဟ်မာန်ကွေံကွေံတုဲ ယဲဓမ္မတာယဲဇွဟ် ယဲခ္ဍက်၊ သြိုဟ်ဂမ္တဴ တအ်လေဝ် ဗၠးမာန်မံင်ရ၊ ပ္ဍဲအာရှဒိုဟ်ဂၞဴတအ်ဝွံ ပ္ဍဲကဵုဂြန်ဂဥုဲတဝ်ဗျ ဍုင်သေံ ကေုာံ ဍုင်ဖိလေတ်ပိုင်တံဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် သုင်စောဲမံင် ကဴလံင်တိဏောင် ဂွံတီကေတ်ရ။
သွက်ဂွံစုတ်စပ္ဍဲဂဥုဲဂြိပ် ဗီုသွံမံင်တၞံကဴလံင်တိကှ်ကှ်ကဵုစန်ဂမၠိုင်
ကဴလံင်တိဝွံ ဖျူင်စအရံင် ပ္ဍဲကဵုစၞစကဵုဒှ် ကၠောန်စဍာ်ပၠာဲ ကဵုဒှ် သုင်စောဲဂွံမံင်ရောင်ဂွံတီ ကေတ်ရ။ ဆ္ဂးပ္ဍဲကၟိုန်ဍုင်ဗၟာဝွံ သုင်စောဲသွက်ဍာ်ပၠာဲ ကေုာံ ဖျုင်စအရံင်ပ္ဍဲစၞစသုင်တအ်ဂှ် ဟွံကေင်ဆဵုဏီ၊၊ မွဲသာ်ပၠန် အခိင်အခါဍေံဟွံသေင်တုပ ကေတ်အရီုအဗင် ကဵု ဓာတု တုဲ ပွမကၠောန်သွံစ မံင်လေဝ်နွံမံင်တုဲ သွက်ပရေင် ထတ်ယုတ်ထေက်ကဵု ဒးစွံသတိရ၊၊ ဆ္ဂး ဟိုတ်နူ ကဴလံင်တိ သာ်ဍီုယောမ်ယောမ်တုဲ သၠေဟ်ပၟာကဵု ပ္ကဴယန်လမ်စံက် မာန်ပၠန်ရ။ ပ္ကဴယန်လမ်စံက် (Butterfly Pea) ဝွံဒှ် တၞောဝ် Paplionaceae တုဲ ယၟုသိပ္ပံဝွံ Clitoria Ternatea ရ။ ဟွံတုပ် ကဵုကဴလံင်တိတုဲ မူရုက္ခဗေဒ လေဝ်တၞဟ်ခြာ မံင်ရ။
ပရောပရာကဴလံင်တိ ကဵုဒှ် ပရောဆက်စပ်ကဵု ကွာင်ကဴလံင်တိ ကဵုဒှ် ညးလ္ၚတ်အောန်မံင်ရောင် ဂွံတီကေတ်ရ။ မၞိဟ်လ္ၚတ် ကဴလံင်တိ နကဵုမူရုက္ခဗေဒတအ် ဆေင်စပ်ကဵု နဲပဍုန် ၜိုန်ရနွံကီုလေဝ် မၞိဟ်လ္ၚတ် လ္ပာ်ဝေါဟာဂှ် ဟွံမွဲဟီုစဂွံရ။ လိက်ပရေင်ဏံဝွံ ပရောကဴလံင်တိ ဆေင်စပ် ကဵုအရေဝ်ဝေါဟာ ရုက္ခဗေဒ၊ နဲသုင်စောဲ ကေုာံ အခိုက်ကၞာ ၜိုဟ်သၟဟ်အစောံ ဍိုက်ဍိုက်ပေင်ပေင် ပတိုန်ထ္ၜးလဝ်ရ။ သွက်ဂွံလ္ၚတ် ဇြိုဟ်ဇြိုဟ်နက်နက်ဂှ် နွံမံင်ဏီဏောင် ပတှ်ေကေတ်စိုတ်ရ။
ကျောဝ်အဏု တုဲဗီုညာတ်ကေတ် ဗီုပြင်မကဴလံင်တိ
ကျမ်းကိုးစာရင်း
မြန်မာစာအဖွဲ့ဦးစီးဌာန (၁၉၉၉)။ ခရီးဆောင်မြန်မာအဘိဓာန် (ပထမအကြိမ်)။ ရန်ကုန်၊ ပညာရေးဝန်ကြီးဌာန။
မြန်မာစာအဖွဲ့ (၂၀၁၉)။ မြန်မာ - အင်္ဂလိပ်အဘိဓာန်။ ရန်ကုန်၊ ပညာရေးဝန်ကြီးဌာန၊ မြန်မာနိုင်ငံ တိုင်းရင်းသားဘာသာစကားဦးစီးဌာန။
နိုင်သက်လွင် (၂၀၁၉)။ မွန်မြန်မာအဘိဓာန် (ပထမအကြိမ်)။ ရန်ကုန်၊ Right Design and Printing ပုံနှိပ်တိုက်။
မင်းငွေထွန်း (၂၀၁၉)။ မြန်မာ - အင်္ဂလိပ် - မွန် အဘိဓာန်။ ရန်ကုန်၊ ပညာရေးဝန်ကြီးဌာန၊ မြန်မာနိုင်ငံ တိုင်းရင်းသား ဘာသာစကားဦးစီးဌာန၊ မွန်စာပေနှင့် ယဥ်ကျေးမှုကော်မတီ။
နာဲအညတရ (တ္ကံခၟိုင်) (၁၉၉၃)။ လိက်ဂြန်ဂဥုဲမန် တၞဟ်ဟ်သာ် (အဆက်လောကသိပ္ပံ - အုပ်ဒုတိယ) (အလန်ပထမ)။ မတ်မလီု၊ ပဵုဗီုစက်ဩရသပုတ္တ။
W. John Kress, R. A. (2003). A Checklist of the Trees, Shrubs, Herbs, and Climbers of Myanmar (Revised from the original works by J. H. Lace, R. Rodger, H. G. Hundley, and U Chit Ko Ko on the "List of Trees, Shrubs, Herbs and Principal Climbers, etc. Recorded from Burma") (Vol. 45). Washington: Smithsonian Institution, Department of Botany. Washington: Department of Systemic Biology - Botany, National Museum of Natural History. https://www.jstor.org/stable/23493222
Krupnick, R. A. (2018). The medicinal plants of Myanmar.Smithsonian Institution, Department of Botany, National Museum of Natural History. Washington: PhytoKeys. Doi: https://doi.org/10.3897/phytokeys.102.24380
သုတကျော် (၂၀၁၈)။ ကောက်လန်းတီလော ကောက်လှိုင်တီလော ကောက်လှိုင်းတီလော။ ရန်ကုန်၊ စျေးကွက်ဂျာနယ် (၁၁၄၇)။ http://zaygwet.com/vision.php?id=2094
မျိုးဝေသူ (၂၀၂၀)။ ကောက်လှိုင်းတီမုန့်ပူပူလေး။ ရန်ကုန်၊ YANGON.STYLE: Life and Trend Media။ https://yangon.style/item_cat/hot-rice-cakes/
သက်နိုင်ဦး (မုံရွာတက္ကသိုလ်) (၂၀၂၀)။ ကောက်လှိုင်းတီ။ မဉ္ဇူသကပန်းဥယျာဥ်နှင့် ပျိုးပင်အရောင်းဆိုင်။ https://www.facebook.com/107789814365990/posts/118425529969085/
Aeginetia indica (forest ghost flower) (2020). Invasive Species Compendium _ CABI.org. CAB International, Wallingford, UK. https://www.cabi.org/isc/datasheet/40110039#tosummaryOfInvasiveness
Useful Tropical Plants Database, Ken Fern. Aeginetia indica. http://tropical.theferns.info/viewtropical.php?id=Aeginetia%20indica
Dapong-tubo. StuartXchange Website, Art Build for Education and Communication Foundation and The Pulang Lupa Foundation Inc., Quezon, Phillipines. http://www.stuartxchange.com/Dapong-tubo.html
Aeginetia indica. Find Me a Cure: Alternative Medicine. http://findmeacure.com/2011/01/24/aeginetia-indica/
Aeginetia indica (2011).WayBack Machine: Internet Archive. https://web.archive.org/web/20111221111533/http://orowiki.org/wiki/Aeginetia_indica
Jon Wells.· Jon Wells. Indian Broomrape. Pha Tad Ke Botanical Garden, Nam Pho, Luang Prabang, Laos. https://www.pha-tad-ke.com/indian-broomrape/
Aeginetia indica: Forest Ghost Flower. Rare Palm Seeds Website, Munich, Germany. https://www.rarepalmseeds.com/aeginetia-indica
Aeginetia Indica: Herb Uses, Benefits, Cures, Side Effects, Nutrients. Herbpathy: Make Life Healthy. https://herbpathy.com/Uses-and-Benefits-of-Aeginetia-Indica-Cid5272
Glosbe. English - Mon Dictionary. https://glosbe.com/en/mnw
Author and Translator
The author, Ein Dray Pyone Han, is a BA (Honours) degree holder from Department of International Relations, University of Yangon. She is a Research Development Team officer of Universities' Mon Research Network.
The translator, Min Chan Thar, is a Third Year student from Yangon University of Education (YUOE). He is a Translation Team officer of Universities' Mon Research Network.
Every picture used is credited to its origin.
The copyright and the patent of intellectual property for this article are dedicated to the Authors and Universities’ Mon Research Network.
Commenti